Przyrodnicze znaczenie sadów Przyrodnicze znaczenie sadów przydomowych – informacje ogólne Stare odmiany drzew owocowych bardziej odporne na choroby i szkodniki, w późniejszym okresie swego rozwoju mniej wymagające w uprawie, aby trafić na nasz stół, nie muszą być wielokrotnie opryskiwane środkami chemicznymi. Stąd spożywanie przez człowieka owoców z takich drzew jest bardzo korzystne dla zdrowia, szczególnie dla dzieci, osób starszych oraz alergików. Stare sady przydomowe chronią przed erozją wietrzną i wodną. We wnętrzu koron i pod nimi panuje swoisty mikroklimat umożliwiający rozwój niektórym gatunkom roślin (porosty). Aleje drzew owocowych przy polnych drogach, czy nawet pojedyncze okazy wśród pól, są kryjówkami dla drobnej zwierzyny oraz miejscem jej żerowania, zwiększając różnorodność biologiczną terenu. Coraz więcej uwagi w gospodarce łowieckiej poświęca się na sadzenie drzew owocowych, szczególnie jabłoni na terenie łowisk. W niektórych nadleśnictwach odtwarzane są sady, rosnące tu niegdyś przy nie istniejących już osadach. Stanowią one atrakcyjną formę „stołówki” odwiedzanej przez liczne gatunki zwierząt leśnych.

Wysokopienne sady położone w pobliżu siedzib ludzkich, w otoczeniu których założono warzywnik – ogrody przydomowe, mają duże znaczenie dla rozrodu ptaków. Inny jest skład awifauny nowych ogrodów powstających na nieużytkach: dzierlatka (Galerida cristata), białorzytka (Oenanthe oenanthe), kuropatwa (Perdix perdix), a inny po kilku czy kilkunastu latach, gdy podrosły drzewa i krzewy. Najwięcej ptaków spotyka się w okresie lęgów, tj. wiosną oraz latem. Są to osobniki gnieżdżące się w sadach – ogrodach lub zalatujące tu po pokarm, a gnieżdżące się w bliskim sąsiedztwie. Wczesną wiosną oraz jesienią i zimą ptaków jest zdecydowanie mniej. Blisko połowa ptaków lęgowych to gatunki osiadłe, nie odlatujące przed zimą na południe czy zachód, np. sikory, dzwoniec (Carduelis chloris), wróbel domowy (Passer domesticus), mazurek (Passer montanus), sroka (Pica pica). Wśród odlatujących są też takie populacje, których część zimuje w kraju, np. kos (Turdus merula), szpak (Sturnus vulgaris), rzadziej zięba (Fringilla coelebs). Zimą niejednokrotnie udaje się zaobserwować w sadach jemiołuszki (Bombycilla garrulus), jery (Fringilla montifringilla), czy gile (Pyrrhula pyrrhula) lub gatunki preferujące inne środowiska: kowaliki (Sitta europaea), mysikróliki (Regulus regulus).

Przez cały rok zalatują krętogłowy (Jynx torquilla), grubodzioby (Coccothraustes coccothraustes), dzięcioły zielone (Picus viridis). W dużych sadach wysokie drzewa owocowe stwarzają dobre warunki do zakładania gniazd dla puszczyka (Strix aluco), dudka (Upupa epops), wilgi (Oriolus oriolus), dzięcioła dużego (Dendrocopos major), dzięciołka (Dendrocopos minor), sójki (Garrulus glandarius), grzywacza (Columba palumbus). Obecność w sadach – ogrodach dużej liczby ptaków nie pozostaje bez wpływu na liczebność żyjących tu bezkręgowców, szczególnie owadów. Obserwacje wykazały, że sikory (bogatka, modra) zjadają w ciągu doby zdecydowanie więcej owadów niż wynosi ich masa ciała (np. bogatka zjadała taką masę owadów, która stanowiła 193 % jej masy ciała).

Najintensywniej ptaki żerują w okresie lęgowym, w którym zaspokoić muszą nie tylko własne potrzeby pokarmowe, ale przede wszystkim dorastających piskląt pierwszego i często drugiego lęgu. Nawet ziarnojady w okresie wychowywania piskląt karmią je z reguły owadami. Pokarm zbierany jest przez rodziców w sąsiedztwie gniazda, stąd rośliny rosnące w jego pobliżu są dokładnie „oczyszczane” z owadów znajdujących się w różnych stadiach rozwoju. Jedna para sikor modrych wychowująca młode „oczyszcza” ze szkodników około 40 drzew owocowych, przylatując do gniazda prawie 700 razy dziennie, w okresie od 2 do 19 dnia karmienia piskląt. W pokarmie ptaków znajdują się również owady w naszym rozumieniu pożyteczne lub nie mające znaczenia gospodarczego, stanowiąc około 25 % całości pokarmu.

Ptaki owadożerne lub okresowo owadożerne żerują na powierzchni ziemi, na roślinach oraz w locie. Tylko gawrony (Corvus frugilegus) penetrują glebę do głębokości kilku centymetrów. Na powierzchni ziemi i wśród niskiej roślinności spotkamy: wróbla domowego, mazurka, pleszkę, gąsiorka, pliszkę siwą, trznadla, białorzytkę, dzierlatkę, rudzika (Erithacus rubecula), kawkę (Corvus monedula), srokę, sójkę, grzywacza, kuropatwę, bażanta (Phasianus colchicus), drozda śpiewaka (Turdus philomelos), kwiczoła (Turdus pilaris). Wśród pędów, w szczelinach kory drzew i krzewów pokarmu szukają: zięba, pokrzewki, zaganiacz (Hippolais icterina), sikory, piecuszek (Phylloscopus trochilus), piegża oraz zalatujące do sadów strzyżyki(Troglodytes troglodytes) i mysikróliki (Regulus regulus). W koronach drzew żerują: wilga, kukułka (Cuculus canorus), grubodziób, a na pniach i konarach pełzacz ogrodowy i leśny, dzięcioł duży i zielony, dzięciołek i kowalik. Dzięki dużej specjalizacji pokarmowej wśród ptaków nie zaznacza się ostra konkurencja. [break] Rozwieszanie budek lęgowych na drzewach oraz umieszczanie pojników w różnych miejscach ogrodu zwiększa atrakcyjność terenu dla ptaków, co w konsekwencji ułatwia zachowanie równowagi biologicznej tych małych ekosystemów.

Przyrodnicze znaczenie sadów przydomowych w krajobrazie rolniczym Doliny Dolnej Wisły Przed II wojną światową nad Dolną Wisłą, na odcinku od Bydgoszczy do Nowego, na dnie do¬liny, w strefie zboczowej oraz na wysoczyźnie rosło ponad 2 tys. sadów przydomowych. Spotkać w nich można było stare odmiany jabłoni, śliwy rzadziej gruszy; drzewa wysokopienne, przynoszące plony niejednokrotnie co drugi rok, ale dobrze przystosowane do lokalnego mikroklimatu, odporne na choroby. Rolnik nie opryskiwał drzew, dzięki czemu owoce oprócz wspaniałego smaku odznaczały się dużymi walorami zdrowotnymi. Wraz z pojawieniem się na polskim rynku nowoczesnych odmian, stare sady wycinano, na ich miejsce zakładając nowe, niskopienne z odmianami o obco brzmiących nazwach na nadwiślańskiej ziemi. W konsekwencji takich działań ponad 70% starych sadów przestało istnieć lub jest w szczątkowym stanie.

Charakterystycznym elementem wiejskiego krajo¬brazu były tu przydrożne aleje drzew owocowych. Do dziś zachowały się tylko niektóre, np. na trasie Gruczno-Topolinek i Włóki-Trzęsacz. Musiało ich być znacznie więcej, skoro na mapach widnieją takie nazwy, jak „Jabłonkowa Droga” w Wiągu. Kiedy w 1993 r. powołano Zespół Nadwiślańskich Parków Krajobrazowych łatwiej było w ra¬mach ochrony walorów przyrodniczych, historycznych i kulturowych opraco¬wać projekt zachowania i przywracania uprawy starych odmian drzew owocowych w miejscu ich pierwotnego występowania (in situ). W 2004 r. projekt ten poszerzono o badania wskazujące na przyrodnicze znaczenie tradycyjnych sadów przydomowych w krajobrazie rolniczym.

Do badań wytypowano początkowo 18 sadów położonych na dnie doliny, w strefie zboczowej i na wysoczyźnie na odcinku od Bydgoszczy aż za Nebrowo Wielkie, po lewej i prawej stronie Wisły. Wybierano sady różniące się nie tylko położeniem w stosunku do rzeki, a co za tym idzie różniące się warunkami glebowymi i mikroklimatycznymi, a także środowiskiem je otaczającym. Uwzględniono sady otoczone wyłącznie przez pola uprawne, pola i łąki, łąki i pastwiska, oraz przylegające bezpośrednio do siedzib ludzkich. Od 2004 r. prowadzone były badania: ornitologiczne, owadów zapylających, porostów rosnących na pniach i gałęziach. Kontrole ornitologiczne zaczynano w kwietniu, przeprowadzano je systematycznie do końca czerwca, co 10-14 dni oraz po jednej kontroli w pozostałych miesiącach Na wykonanych wcześniej schematach sadów nadawano numery drzewom i podczas kontroli zaznaczano dokładnie miejsca występowania ptaków zaliczonych do poszczególnych gatunków. Kontrola polegała na obserwowaniu ptaków znajdujących się w sadach oraz słuchaniu głosów odzywających się osobników. Wyszukanie gniazd umożliwiało zakwalifikowanie ptaków do statusu lęgowych, zachowania ptaków wybitnie lęgowe bez określenia miejsca gniazdowania, do statusu prawdopodobnie lęgowych. Pozostałym ptakom nadano status żerujących.

W 2005 r. liczbę objętych obserwacją sadów zwiększono o 3 kolejne, jednak w sezonie lęgowym kontrole przeprowadzano rzadziej (tylko 5 razy) lecz trwały one znacznie dłużej. Wykorzystano lornetki 8 x 40, 10 x 50 oraz aparat fotograficzny Laica 109. Nazewnictwo przyjęto za Tomiałojciem (1990) oraz Tomiałojciem i Stawarczykiem (2003). Plechy porostów wyszukiwano na drzewach w poszczególnych sadach, trudne do oznaczenia w terenie badano laboratoryjnie pod lupą binokularną lub z wykorzystaniem odpowiednich substancji chemicznych. [break] Nazewnictwo podano za Lipnickim (2003). Podczas badań owadów zapylających w 2004 r. zinwentaryzowano dziewięć sadów. Do zebrania porównywalnego materiału badawczego posłużono się metodą z zastosowaniem białych misek Moerickego. Zbiór prób polegał na wystawieniu na każdym stanowisku badawczym pięciu misek Moerickego, wypełnionych płynem wabiącym (95,0 % woda, 4,8 %, glikol etylowy, 0,2 % płyn do mycia naczyń), które były systematycznie opróżniane co dwa tygodnie. Za każdym razem starano się odnotować wszystkie gatunki roślin, które mogły być atrakcyjnym pokarmem dla pszczół. Wyniki W 2005 r. łącznie we wszystkich sadach stwierdzono 30 gatunków ptaków lęgowych lub prawdopodobnie lęgowych:

1. Dzięcioł duży (Dendrocopos major) 2. Dzięcioł średni (Dendrocopos medius) 3. Dzięciołek (Dendrocopos minor) 4. Krętogłów (Jynx torquilla) 5. Skowronek (Alauda arvensis) 6. Kowalik (Sitta europaea) 7. Szpak (Sturnus vulgaris) 8. Modraszka (Parus caeruleus) 9. Bogatka (Parus major) 10. Mazurek (Passer montanus) 11. Szczygieł (Carduelis carduelis) 12. Zięba (Fringilla coelebs) 13. Grzywacz (Columba palumbus) 14. Sierpówka (Streptopelia decaocto) 15. Sójka (Garrulus glandarius) 16. Sroka (Pica pica) 17. Kwiczoł (Turdus pilaris) 18. Śpiewak (Turdus philomelos) 19. Wilga (Oriolus oriolus) 20. Gajówka (Sylvia borin) 21. Kapturka (Sylvia atricapilla) 22. Słowik szary (Luscinia luscinia) 23. Gąsiorek (Lanius collurio) 24. Trznadel (Emberiza citrinella) 25. Potrzeszcz (Emberiza calandra) 26. Kulczyk (Serinus serinus), 27. Pierwiosnek (Phylloscopus collybita) 28. Piecuszek (Phylloscopus trochilus) 29. Nurogęś (Mergus merganser) 30. Bocian biały (Ciconia ciconia) Z gatunków żerujących dodatkowo spotykane są: jemiołuszka (Bombycilla garrulus), gil (Pyrrhula pyrrhula), grubodziób (Coccothraustes coccothraustes), dzięcioł zielony (Picus viridis), puszczyk (Strix aluco), bażant (Phasianus colchicus), kos (Turdus merula), pełzacz ogrodowy (Certhia brachydactyla).

W trakcie badań owadów zapylających zebrany materiał oznaczono do rodzin i rodzajów, a w przypadku rodziny Apidae oznaczono pod względem jakościowym do gatunku. Pozostała część materiału jest w trakcie oznaczania. Podczas sezonu badawczego zebrano około 400 osobników, należących do sześciu z siedmiu występujących w Polsce rodzin, 14 rodzajów i 13 oznaczonych do tej pory gatunków pszczół. Dominującym gatunkiem w zgrupowaniu jest pszczoła miodna Apis mellifera L., która swą liczebność zawdzięcza znajdującym się w okolicy pasiekom. Wykazano również wiele gatunków z rodzaju Bombus, które są gatunkami znajdującymi się na liście chronionych gatunków zwierząt (Kriger 2004 dane niepublikowane). Andrena (Trachandrena) haemorrhoa (Fabricius, 1781) Halictus sexcinctus (Fabricius, 1775) Evylaeus calceatus (Scopoli, 1763) Dasypoda hirtipes (Harris, 1780) Osmia rufa (Linnaeus, 1758) Bombus (Bombus) lucorum (Linnaeus, 1761) Bombus (Bombus) terrestris auct. (nec L. 1758) Bombus (Pyrobombus) hypnorum (Linnaeus, 1758) Bombus (Pyrobombus) pratorum (Linnaeus, 1761) Bombus (Melanobombus) lapidarius (Linnaeus, 1758) Bombus (Megabombus) hortorum (Linnaeus, 1761) Bombus (Thoracobombus) pascuorum (Scopoli, 1763) Apis mellifera Linnaeus, 1758 Pobieżna analiza reszty materiału pozwala przypuszczać, że uda się stwierdzić jeszcze około 40 gatunków. Wśród nich mogą znaleźć się i takie, które należą do gatunków chronionych lub zagrożonych wyginięciem. Należy spodziewać się taksonów z rodziny Megachilidae budujących gniazda w spróchniałym drewnie lub suchych łodygach roślin zielnych (Cierzniak, Kriger 2004, dane niepublikowane). W 2003 r. i 2005 r. przeprowadzone były badania flory porostów w wyznaczonych sadach.

Oprócz gatunków pospolitych (36) znaleziono 9 rzadkich, nietypowych dla tego typu siedlisk oraz wymierających, znajdujących się w Czerwonej Liście Porostów – razem 45 gatunków (Lipnicki, Sobieralska 2005, dane niepublikowane). Najbogatsza lichenoflora związana jest z jabłoniami i gruszami, wynika to między innymi stąd, że są to najpospolitsze i najliczniejsze gatunki drzew owocowych. Można przypuszczać także, że kora tych drzew ma właściwości w największym stopniu zbliżone do kory rodzimych drzew leśnych; potwierdzeniem może być osiedlanie się właśnie na tych forofitach największej liczby gatunków porostów uważanych za „leśne” (Lipnicki 2003). [break] Najrzadsze gatunki znajdowano na drzewach, których wiek można było określić na co najmniej 75-80 lat. Wstępne wyniki badań wskazują (opracowania w toku), że stare, tradycyjne sady przydomowe stanowią w krajobrazie rolniczym atrakcyjne miejsca żerowania oraz siedliska życia dla zwierząt oraz niektórych roślin. Stanowią swoistego rodzaju refugium. Zwiększa to różnorodność biologiczną obszaru oraz wpływa na utrzymanie równowagi biologicznej.

Literatura:

1. Fałtynowicz W., Krzysztofiak A., Krzysztofiak L. 2004. Porosty północno-wschodniej Polski-przewodnik terenowy. Krzysztofiak & Krzysztofiak. Suwałki
2. Lipnicki L. 2003. Porosty Borów Tucholskich. Park Narodowy Bory Tucholskie. Charzykowy
3. Lipnicki L. 2003. Porosty nadrzewne w starych sadach przydomowych, [w:] Poradnik sadowniczy starych odmian drzew owocowych (red. Sobieralska R.). TPDW. Świecie. s. 77-82
4. Pająkowski J. 2003. Przyrodnicze znaczenie starych sadów [w:] Poradnik sadowniczy starych odmian drzew owocowych (red. Sobieralska R.). TPDW. Świecie. s. 72-73
5. Szokalski W., Wojtatowicz J. 1989. Ptaki w ogrodzie. PWR i L. Warszawa. s. 20-30
6. Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski, rozmieszczenie i liczebność. PWN. Warszawa
7. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura. Wrocław. + mapka z posteru + zdjęcia sadów